تشویق فرزندان بر اساس لیاقتها و شایستگى هاى خاص خود

برترى دادن بعضى از فرزندان (به حسب لیاقتهایشان ) بر بعضى دیگر، در برخى موارد جایز است ولى هرگاه موحیات و کینه توزى و دشمنى دیگران را فراهم کند، باید ترک شود. 

در روایتى مى خوانیم : 

على بن ابیطالب (علیه السلام ) مى فرماید: روزى پیامبر اکرم (صلى الله علیه و آله و سلم ) در منزل ما استراحت کرده بود، امام حسن آب طلبید، رسول اکرم (صلى الله علیه و آله و سلم ) برخاسته قدرى شیر دوشید و در ظرفى کرده به دست امام حسن (علیه السلام ) داد. حسین از جاى خویش بلند شده ، خواست کاسه شیر را از دست حسن بگیرد، اما پیغمبر اکرم (صلى الله علیه و آله و سلم ) جلوى حسین را گرفت و او را از این کار باز داشت . 

حضرت زهرا که این منظره را تماشا مى کرد، عرضه داشت : یا رسول الله ! گویا حسن را بیشتر دوست دارى ؟ پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) پاسخ داد: چنین نیست ، بلکه دفاع و پشتیبانى من از حسن (علیه السلام )، این است که او حق تقدم دارد و زودتر از حسن (علیه السلام ) تقاضاى آب کرد. پس باید رعایت نوبت را نمود. ⁽¹⁾ 

((ابوهریره )) گوید: 

امام حسن و امام حسین (علیهما السلام ) در حضور رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم ) کشتى مى گرفتند، رسول اکرم (صلى الله علیه و آله و سلم ) به امام حسن مى فرمود: آفرین حسن ، آفرین حسن . 

فاطمه از روى تعجب خطاب به پیامبر کرد و عرضه داشت : 

اى رسول خدا! با اینکه حسن بزرگتر از حسین است ، او را بر علیه حسین تشویق مى کنى ؟! پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) پاسخ داد: علتش این است که حسین از تاییدات الهى برخوردار است و جبرئیل او را تشویق مى کند. بدین سبب من او را تشویق مى کنم .⁽²⁾ 

قائل شدن تساوى در موارد تبعیض مایه تباهى و از هم گسستن نظام زندگى است . فرزندى که موازین علم و ادب و یا مزایاى دیگر اخلاقى را رعایت نمى کند، یکسان نگریستن به چنین فردى علاوه بر اینکه روح فضیلت خواهى را در دیگران مى کشد، خود ستمى است بر این فرد که به طور خودرو، رشد کند و بالا رود. عدم رعایت یکسونگرى به فرزندان در مواردى به حسب حال ایشان ، مهرى است که از جانب مربى باید اعمال شود، گرچه ظاهر کار تبعیض است ولى در باطن مهر است و محبت . عن سعدبن سعدالاشعرى : قال ساءلت اباالحسن الرضا (علیه السلام ) عن الرجل یکون بعض ولده احب الیه من بعض ویقدم بعض ولده على بعض ؟ فقال : نعم قد فعل ذلک ابو عبدالله (علیه السلام ) نحل محمدا وفعل ذلک ابوالحسن (علیه السلام ) نحل احمد شیئا، فقمت انابه حتى حزته له ، فقلت : جعلت فداک ! الرجل یکون بناته احب من بنیه ؟ فقال : البنات والبنون فى ذلک سواء، انما هو بقدر ما ینزلهم الله عزوجل منه .⁽³⁾ 

((راوى )) گوید: 

از امام رضا (علیه السلام ) پرسیدم مردى برخى از فرزندانش را بر برخى دیگر ترجیح مى دهد و یا یکى را بیشتر از دیگرى دوست دارد. (این چه حکمى دارد)؟ حضرت فرمود: آرى امام صادق (علیه السلام ) نیز اینطور رفتار مى کرد.⁽⁴⁾ به ((محمد)) علاقه بیشترى نشان مى داد و حضرت موسى بن جعفر (علیه السلام ) نیز به ((احمد)) علاقه داشت و او را بر دیگر فرزندش برترى مى داد. هنگامى که از جاى خود برخاستم ، عرض کردم ، فدایتان شوم . مردى که دختر خود را از پسرش بیشتر دوست دارد، همان حکم را دارد، حضرت فرمود: 

پسر و دختر در این حکم باهم مساویند. 

از این احادیث ، نکته بسیار مهمى به دست مى آید و آن ، این که دوران کودکى آنقدر که مورد توجه روان شناسان است . حائز اهمیت نیست ، یعنى اینطور نیست که پرورش کودک در این مرحله ، تنها عامل تعیین کننده رفتار آینده فرد باشد، بلکه دوران کودکى مخصوصا مرحله اول آن ، آثار و عوارضى به همراه دارد که بر شخصیت منعکس مى شود ولى در یک حوزه محدود، نه به آن صورت مبالغه آمیز که در دوران شناسى مادى بیان شده و تعیین کننده نهایى رفتار شخص باشد. آگاهى و شناخت نسبت به این حقایق ، بدون شک بسیارى از دیدگاههاى تربیتى و روان شناسى را که در اذهان راه یافته و نیز به صورت حقایق غیرقابل انکار جلوه مى کنند، تغییر خواهد داد. با توجه به قضیه بردران یوسف که از پدرشان خواستند یکى را بر دیگرى ترجیح ندهد تا مبادا تمایلات خصمانه وادارشان سازد که با برادرشان بد رفتار کنند و همچنین موضوع برترى دادن فرزندى بر دیگر فرزندان توسط امامان (علیهما السلام ) مى توانیم مشکل را اینگونه حل کنیم که برادران یوسف در نهایت امر، بعد از آگاهى از ماهیت عداوتشان قادر به تعدیل رفتار خود گشتند، به طورى که برادرشان را با فریاد خطاب کردند: تا تا الله اثرک الله علینا، ((به خدا قسم خداوند تو را بر ما برگزید و برترى بخشید)). اما این عداوت درونى هنگامى تعدیل شد که از یک طرف به جایگاه یوسف و رابطه انسانى اش پى بردند و از طرف دیگر تمام نقشه ها و طرحهاى ایشان با شکست روبرو گشت ، و به این ترتیب ، در داستان برادران یوسف مى بینیم که تعدیل رفتار امرى ممکن و کاملا محتمل است و همچنین امامان (علیهما السلام ) که بعضى از فرزندانشان را بر بعضى دیگر برترى مى دادند، آثار و عوارضى که منجربه مشکل تعدیل شود، به همراه نداشته است .⁽⁵⁾ 

از امام رضا (علیه السلام ) روایت شده است : 

روزى حضرت موسى بن جعفر (علیه السلام ) در محضر پدرش امام صادق (علیه السلام ) سخنى گفت که باعث شگفتى و سرور شادى پدر شد. 

حضرت در مقام تشویق از فرزند خود، او را مورد خطاب قرار داد و فرمود: 

یا بنى ! الحمدالله الذى جعلک خلفا من الاباء، وسرورا من الابناء، وعوضا عن الاصدقاء.⁽⁶⁾ 

((اى فرزندم ! سپاس خداى را که تو را جانشین و خلف پدران و مایه سرور و بهجت فرزندان و جانشین دوستان قرار داد. (یعنى فرزندم ، تو با این شایستگى و لیاقتى که از خود نشان مى دهى ، هم بهترین خلف و جانشین پدر هستى و هم بهترین فرزند و مایه روشنى چشم پدر و هم بهترین یار و مونس پدر به جاى دوستان او مى باشى ). 

هشدار مهم تربیتى یا زنگ خطر!

امام باقر (علیه السلام ) فرموده است : 

قال والدى (علیه السلام ) والله انى لا صانع بعض ولدى واجلسه على فخذى وافکرله فى الملح ، واکثر له الشکر، وان الحق لغیره من ولدى ولکن مخافة علیه منه ومن غیره ، لئلا یصنعوا به ما فعلوا بیوسف اخوته ، وما انزل الله سورة یوسف الا امثالا لکیلا یحسد بعضنا بعضا کما حسد یوسف اخوته وبغوا علیه فجعلها حجة ورحمة على من تولانا ودان بحبنا وحجة على اعدائنا ومن نصب لنا الحرب .⁽⁷⁾ 

به خدا سوگند براى حفظ ظاهر، گاه یکى از فرزندانم را بیشتر نوارش ‍ مى کنم ، او را روى زانو مى نشانم ، مهر و محبت بیشترى نثارش مى کنم ، با اینکه آن فرزند دیگرم شایسته این همه عنایت و تکریم است و نه این . ولى بر آنان مى ترسم که از ناحیه فرزندان و یا دیگران آسیبى برسد. 

همانطور که برادران یوسف به یوسف ستم نمودند. خداوند سوره یوسف را بعنوان نمونه هایى از سرانجام حسد بیان فرمود تا ما نسبت به یکدیگر حسد نورزیم آنچنان که برادران یوسف بر او حسد بردند و بر او ظلم کردند، خداوند آن داستان را حجت و رحمت قرار داد، نسبت به کسانى که با ما دوستى بورزند و به محبت ما نزدیک شوند و بر دشمنان ما و کسانى که با ما جنگ و ستیز دارند، حجت گردید. 

در این روایت به ماجراى حضرت یوسف و برادران او استدلال شده که اگر برادران یوسف توجه خاص پدر را نسبت به یوسف احساس نمى کردند، درباره او حسد نمى بردند. پس در موارد احساس خطر لازم است صاحبان حق را در انظار دیگران برترى نداد، مبادا مورد حسد و ظلم و ستم دیگران واقع شوند و عواقب وخیم آنها را تهدید کند.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- بحارالانوار، جلد43، ص 283. 

2- بحارالانوار، جلد 43، ص 265. 

3- مسندالامام الرضا (علیه السلام )، جلد 2، ص 277 - کافى ، جلد 6، ص 51. 

4- امام صادق (علیه السلام ) فرموده است : صنع ذلک على (علیه السلام ) بابنه الحسن وفعل ذلک الحسن بابنه على وفعل ابى ، بى وفعلته انا. (وسائل الشیعه ، جلد 13، ص 344) 

5- اسلام و روان شناسى ، ((دکتر بستانى ))، ص 89. 

6-عیون اخبارالرضا، جلد 2، ص 127 - بحارالانوار، جلد 48، ص 24 

7- وسائل الشیعه ، جلد 13، ص 345 - 344.