توجه به تفاوتهاى فردى فرزندان

از آنجا که زندگى بشر یک زندگى دسته جمعى است و اداره آن جز از طریق تعاون و خدمت متقامل امکان پذیر نیست ، دستگاه آفرینش همه انسانها را یکنواخت نیافریده و استعداد هرگونه کارى در آنها به ودیعه ننهاده است ، بلکه براى هر یک از افراد، استعداد مخصوصى آفریده و زندگى ویژه اى تعیین نموده است که در طى آن هر فردى با استعدادهاى مخصوصى که دارد، نواقص وجودى خود را رفع نموده و به سعادت و کمال لایق خود برسد و البته روشن است که اختلاف افراد انسانى در جهات مختلف ، رمز بقا و دوام زندگى اجتماعى و گردش چرخهاى آن است ، زیرا همین اختلاف در کیفیت توانایى رشد فکرى و ذوق افراد در نقشهاى مختلف ، چرخ عظیم اجتماع را به گردش در مى آورد.

((اگر ذوق واستعداد همه مردم در عرض هم و براى یک مطلوب و یا مطلوبهاى انگشت شمار پرورش مى یافت و میزان استقامت روحى و جسمى همگان یکسان بود، بدون تردید برنامه اجتماعى و در نتیجه زندگى انسان مختل مى گردید و به قول ((ابو على سینا)) اگر همه مردم از زمره ملوک و فرمانروایان و جملگى از اهل کسب و حرفه بودند، جامعه قوام نمى یافت و نظام آن مى گسیخت . اگر همه غنى بودند، هیچکس به دیگرى در امور اجتماعى معاونت و براى او کار نمى کرد و اگر همه تهیدست بودند، از زیان و نومیدى هلاک مى شدند)).⁽¹⁾ 

یکى از نشانه هاى قدرت پرودرگار این است که همانگونه که افراد آدمى را از نظر قیافه و ساختمان ظاهرى ((رنگ ، چهره ، صورت ، ساختمان چشم و مو، آهنگ صوت و حتى خطوط زیر سرانگشتان )) با یکدیگر متفاوت آفریده ، از نظر خصوصیات اخلاقى و روانى ((قوه عقل ، هوش ، درک ، استعداد روحى و...)) نیز ویژگى هاى گوناگون و تفاوتهاى بسیارى در آنها قرار داده است .

قرآن مى فرماید:

((چرا در برابر مقام شامخ خداوند توانایى که شما را با ممیزات مختلف و اندازه گیرى گوناگون آفریده است ، تعظیم نمى کنید)).⁽²⁾ 

((چرا در برابر مقام قضاى الهى گذشته و در جهان خلقت به وجود آمده است ، در نزد خدا اندازه و میزان ثابت و معینى دارد)).⁽³⁾ 

((ما معیشت آنها را در حیات دنیا در بین آنها تقسیم کردیم و بعضى را بر بعضى دیگر برترى دادیم تا یکدیگر را تسخیر کنند و به هم خدمت نمایند)).⁽⁴⁾

((مفهوم آیه مذکور این است که تفاوت درجات مردم سبب مى شود که بعضى مسخر دیگر مى باشند و یا به تعبیر دیگر با هم تعاون متقابل کنند، بیمار مسخر طبیب است و طبیب در نیازهاى خود مسخر معمار و یا کشاورز و تاجر است ، چرا که هر کدام بر دیگرى از جهتى برترى دارند و همینها سبب ((خدمات متقابل )) یا به تعبیر قرآنى ((تسخیر)) مى شود)).⁽⁵⁾ 

((ابن خلدون )) دانشمند مشهر قرن هشتم هجرى ، در یکى از سخنانش ‍ درباره لزوم اختلاف گروههاى انسانى مى نویسد:

((این حکمت خداست در میان آفریدگانش که به وسیله آن معاش آنها منظم و مصالح زندگى آنان آماده مى شود و بقاى نوعشان کمال مى پذیرد، زیرا وجود انسان جز در پرتو تعاون افراد به یکدیگر، کمال نمى پذیرد تا از این راه مصالح زندگى خویش را تامین کند زیرا روشن است که یک فرد به تنهایى نمى تواند از عهده نیازمندیهاى خود برآید و اگر ندرتا به طریق فرضى چنین فردى دیده شود، بقاى او به صحت نخواهد پیوست . بعد براى تایید نظریه خود به آیه 31 از سوره مبارکه زخرف اشاره مى کند)). ⁽⁶⁾ 

یکى از ارکان موفقیت و نیکبختى براى انسان ، آن است که از قوانین متقن خلقت پیروى کند و تمایلات جسمى و روانى خود را با اندازه گیرى صحیح ارضا نماید. این امر مستلزم آن است که هر فردى از استعداد درونى و ساختمان طبیعى اش به خوبى آگاه باشد تا بتواند نیروهاى خلاق خود را به کار گیرد و نبوغ خود را شکوفا سازد، زیرا در هر سرى شورى است . خوشبخت کسى است که ذوقش را دریابد، انحراف از این اصل مسلم ، سبب مى شود که بشر از کمال لایق خود محروم بماند به طورى که عکس العمل آن تا پایان عمر، در تمام جوانب زندگى او مشهود گردد و منشا ناکامى ها و شکستهاى گوناگون شود.⁽⁷⁾ ((ژان ژاک روسو)) معتقد بود که هر چیز که از دست خداوند و یا خالق طبیعت بیرون مى آید، خوب است ، فقط دستهاى بشر آن را خراب و فاسد مى سازد.⁽⁸⁾ 

((دکتر الکسیس کارل )) فرانسوى مى گوید: ((افراد انسانى را نمى توان چون ماشینهاى یک کارخانه یکسان و یک شکل ساخت . از آنجا که افراد آدمى متفاوتند، تربیت دسته جمعى آنان به خوبى ممکن نیست و مدرسه نمى تواند جاى تربیت فردى پدر و مادر را بگیرد. آموزگاران همیشه از عهده پرورش فکرى کودکان خوب بر نمى آیند. تربیت خصایص اخلاقى و هنرى و مذهبى کودک نیز ضرورى است . نقش پدر و مادر در این امر آنقدر بزرگ است که نمى توان از آن چشم پوشید.

اگر اجتماع به شخصیت افراد توجه کند، ناگزیر به عدم تساوى آنان اعتراف مى نماید. هر کس باید بر حسب خصایص فردى خود مورد استفاده قرار گیرد زیرا خوشبختى وى با توافق صحیح با نوع کارش بستگى دارد. ما با تلاش در یکنواخت کردن و یکسان کردن افراد، این اختصاصات را که بسیار مفید بوده اند، پایمال کرده ایم . بایستى افراد انسانى را به جاى یکنواخت کردن ، متفاوت دانست و این اختلاف را با تعلیم و تربیت و عادات زندگى آنان محسوستر ساخت )).⁽⁹⁾ 

خداوند متعال با آنکه انسان را با تفاوت استعدادها و شایستگى ها آفریده است ، با این وصف هم به او آزادى اراده داده و هم مسئولیت و وظیفه ، ولى در عین حال یکى از عوامل بنیادى را نیز تلاش و کوشش او قرار داده است و هر کسى را مسئول اعمال خویش دانسته و این حقیقت را روشن ساخته است که کامیابى و یا شکست انسان در زندگى ارتباط نزدیکى با سعى و تلاش او دارد.⁽¹⁰⁾ 

قال على بن موسى الرضا (علیه السلام ): حدثنى ابى عن جدى ، عن ابائه (علیهم السلام ) قال : قال امیرالمؤ منین : ((لا یزال الناس بخیر ما تفاوتوا، فاذا استووا، هلکوا)).⁽¹¹⁾ 

امام رضا (علیه السلام ) فرمود: حضرت على (علیه السلام ) فرموده است : ((مردم همواره در خیر و سعادت هستند تا وقتى که از نظر ساختمان فطرى و استعداد درونى با یکدیگر تفاوت داشته باشند پس هرگاه با هم مساوى شدند (و هر کدام هماهنگ با سرشت و استعداد درونى پرورش نیافتند) دچار سقوط و هلاکت مى شوند و از کمال لایق خود محروم خواهند ماند)).

بر اولیا و مربیان لازم است کودک را براساس نیازمندیها، فعالیتها و گرایشهاى ویژه اى که دارد، پرورش دهند، بر اساس اختلاف استعدادهایش ، تفاوتهایى از نظر قانون و ارزش کار براى فرزندان خویش ‍ تعیین مى کنند، این روش تربیت نارسا به نظر میرسد زیرا از پرورش تمام جنبه هاى کودک عاجز و ناتوان است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- تاریخ علوم عقلى ، ((دکتر ذبیح الله صفا))، ص 260. 

2- سوره نوح / آیه 13 و 14. 

3- سوره رعد / آیه 8. 

4-سوره زخرف / آیه 31. 

5-سوره زخرف / آیه 31. 

6-سوره زخرف / آیه 31. 

7- رسول اکرم (صلى الله علیه و آله و سلم ) فرموده است : الناس معادن کمعادن الذهب والفضة . (سفینة البحار ((عدن )))

مردم معدنهایى هستند همچون معاددن طلا و نقره . خانواده و موسسات تربیتى از دیدگاه اسلام در حکم معدن شناسان هستند که باید کاشف و به ثمررساننده استعدادها باشند. 

8- فلسفه آموزش و پرورش ((دکتر فتح اله امیرهوشمند)). 

9- انسان ، موجود ناشناخته ، ص 304 و 305. 

10- لیس للانسان الا ما سعى . (سوره نجم / آیه 40)

در این آیه به نظر مى رسد که قرآن نمى خواهد آنچه را به انسان مى رسد، در انحصار سعى قرار دهد بلکه این حقیقت را یادآور مى شود که آنچه در اختیار انسان قرار مى گیرد و از انسان گرفته نخواهد شد. چیزهایى است که با سعى و کوشش انسان به دست مى آید و به عبارت دیگر آنچه ملک انسان است ، فرآورده هاى اعمال و سعى و کوشش اوست و اگر نتایج خوبى کسب کند، براى او و در اختیار اوست ، برخلاف نعمتهایى که پروردگار به عنوان تفضل و رحمت به انسان مى دهد که آنها منوط به خواست خداست و شخصى نمى تواند صددرصد اینگونه نعمتهاى را براى خود تضمین کند و به آنها متکى باشد. 

11-مسندالامام الرضا، جلد 1، ص 293 - امالى ((صدوق ))، ص 267.

اجراى امنیت و عدالت در محیط خانواده

از شرایط لازم براى ایجاد نظم و انضباط و جلوگیرى از هرج و مرج در محیط کوچک خانواده ، حسن مدیریت پدر است . 

پدرانى که به علت فرمانروایى مطلق ، با توسل به زور و خشونت و ستمگرى اعضاى خانواده را به وحشت مى اندازند و آنان را به اطاعت کورکورانه خویش وامیدارند، ظلمى بسیار بزرگ مرتکب شده ، علاوه بر اینکه افراد خانواده را از رشد طبیعى خود باز مى دارند، مانع رشد معنوى و کمالات لایق فرزندانشان نیز خواهند شد. 

گاه نیز مادران نادان که کودکان خود را درک نمى کنند و به شخصیت آنها توجهى ندارند، براى آرام ساختن آنان ، از نیروى تخیلشان سوء استفاده کرده آنها را از موجودات موهوم و افسانه هاى چون ((لولو)) و ((غول )) و یا موجودات واقعى مانند ((سگ )) و ((گربه )) و ((گرگ )) مى ترسانند و سعى مى کنند از راه وحشت و ترس آنها را ساکت و خاموش کنند و به اطاعت خود مجبور سازند. این روش تربیتى نادرست نیز برخلاف موازین شرع و عقل است و ناکامیهاى غیر قابل جبرانى را براى فرزندان به بار مى آورد، بطورى که عکس العمل آن تا پایان عمر در تمام زندگى آنها مشهود است . 

لا یحل لمسلم ان یروع مسلما.⁽¹⁾ 

براى هیچ مسلمانى شایسته نیست که مسلمانى را به وحشت اندازد. 

((مسو)) حکیم ایتالیایى مى گوید: 

((آینده و عظمت هر ملتى تنها بسته به تجارت و صنعت و دارایى و رزمجویى افراد آن ملت نیست ، بلکه منوط به استعداد کودکان آن ملت و به درجه بى باکى و ترسناکى آنهاست ، باید به خاطر داشت که ترس مرضى است مثل سایر امراض و اقدام در معالجه آن ضرور مى باشد. اگر آدم بى باک گاهى اشتباه مى کند، آدم ترسو همیشه خطاکار است )).⁽²⁾ 

راههاى امنیت روانى (یا مبارزه با ترس ) براى فرزندان 

1 - خوددارى از ترساندن اعضاى خانواده به هر شکل . 

2 - نیرومند کردن جسم و روح فرزندان به جهت مقاومت آنها در برابر مخاطرات ترس . 

3 - پاسخگویى مستدل و منطقى به مشکلات روانى فرزندان . 

4 - ارائه الگوى بى باکى به فرزندان . هرگاه پدر یا مادر ترسو باشند. نمى توانند براى فرزندان خود سرمشق بى باکى باشند. 5 - تلقین بى باکى به آنها. 

6 - پرهیز از جروبحثها و طرح مشاجرات خانوادگى در حضور فرزندان . 

امام رضا (علیه السلام ) فرموده است : 

ان الله تعالى یبغص القیل والقال ... .⁽³⁾ 

((همانا خداوند جدال بى مورد را بسیار ناخوش دارد)).

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1-وسائل الشیعه ، (کتاب العشرة )، عیون اخبار الرضا، ص 228. 

2- روان شناسى پرورشى ، دکتر على اکبر سیاسى ، ص 210. 

3- تحف العقول ، ص 443 - بحارالانوار، جلد 78، ص 335.

احترام به شخصیت کودکان

یکى از وظایف قطعى هر خانواده آن است که کودکان را به دیده تکریم و احترام نگریسته و آنان را مشمول عواطف و نیکى هاى خویش قرار دهند. 

احترام به شخصیت کودک ، سبب جلب مهر و محبت او به سوى بزرگترها و شرط مهم سازگاریش در خانواده و اجتماع است . کودک از تکریم و احترام بزرگترها نسبت به خود، احساس آسایش و امنیت مى کند و سعى مى نماید متقابلا با آنها رفتارى عادلانه داشته باشد. 

به علاوه کودک امروز، جوان فرداست ، اگر او امروز از پدر و مادر احترام و تکریم ببیند، عملا کوشش مى کند، این سنت را یاد گیرد و فردا به کار ببندد، و دیگران را مورد تکریم قرار دهد و از این نعمت سعادت بخش برخوردار گردد. 

نمونه هایى از احترام به شخصیت کودک عبارتند از: 

1 - سلام به آنان 

2 -نام آنان را با احترام بردن و براى آنان همچون بزرگسالان حیثیت والایى را در نشست و برخاست در نظر گرفتن 

3 - معاشرت نیکو و مهرورزیدن به او 

4 - خوشحال کردن کودک 

5 - نگاه محبت آمیز به او 

6 - دلجویى و نوازش او 

7 - خوددارى از ملامت و سرزنش او 8 - مدارا با کودک 

9 - حفظ عدل و توازن در رفتار بین فرزندان 

10 - همبازى شدن با او 

عن الرضا، عن ابائه (علیهم السلام ) قال : ان الحسن والحسین کانا یلعبان عند النبى (صلى الله علیه و آله و سلم ) حتى مضى عامة اللیل ثم قال لهما: انصرفا الى امکما فبرقت برقة فما زالت تضى ء لهما حتى دخلا على فاطمة (علیها السلام ) والنبى (صلى الله علیه و آله و سلم ) ینظر الى البرقة فقال : الحمدلله الذى اکرمنا اهل البیت .⁽¹⁾ 

امام رضا (علیه السلام ) از پدرانش روایت کرده که امام حسن و امام حسین (علیه السلام ) تا مقدارى از شب گذشته ، در خانه رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم ) بازى مى کردند، سپس فرمود: نزد مادرتان بروید. امام حسن و امام حسین (علیه السلام ) از خانه بیرون رفتند. پس برقى زد و فضاى زمین روشن شد. دو برادر به خانه خودشان رسیدند. رسول اکرم (صلى الله علیه و آله و سلم ) به روشنایى نگریست و فرمود: سپاس خداى را که ما اهل بیت را گرامى داشت .

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1-بحارالانوار، جلد 43، ص 266.

اجتناب از آموزشهاى تحمیلى

گاه در برخى خانواده ها به مواردى بر مى خوریم که بعضى از پدران و مادران نادان به امید داشتن فرزندانى متدین ، بدون اینکه ظرفیت روحى و توانایى فرزندشان را در نظر گیرند، اعمال مستحبى را بر آنان تحمیل مى نمایند و با این روش نامطلوب ، حالت دلسردى و بدبینى نسبت به مسائل معنوى در فرزندان خود ایجاد مى کنند و اشکالات گوناگون تربیتى به بار خواهند آورد.

پدر و مادر عاقل و فهمیده ، مى دانند که شالوده دین اسلام متین و متقن است و باید با رفق و مدارا در آن قدم برداشت تا دل پیوسته به عبادت خداوند شایق و راغب شود، لذا در تمام امور نیروى عادى فرزندان را در نظر مى گیرند و کارى که فوق طاقت آنهاست ، بر آنان تحمیل نمى نمایند.

((هنگامى که فشار کار و قبول مسئولیت بیش از ظرفیت و قدرت کسى باشد، وى غالبا ممکن است قربانى احساس جانکاه نگرانى و اضطرابى دائم و مزمن و در نتیجه دستخوش بیماریهاى خیالى گردد)).⁽¹⁾ 

قال على بن موسى الرضا (علیه السلام ): ((ان للقلوب اقبالا وادبارا ونشاطا وفتورا، فاذا اقبلت بصرت و فهمت ، واذا ادبرت کلت وملت ، فخذوها عند اقبالها ونشاطها، واترکوها عند ادبارها وفتورها)).⁽²⁾ 

((همانا دلها در حالت روى آوردن و گاه در حال پشت کردن و هنگامى بانشاط و زمانى در حال سستى و فتورند. پس هرگاه که روى مى آورند، مى یابى و درک مى کنى و هنگامى که روى مى گردانند، سست و ملول شده و از فهم باز داشته مى شوند، پس در وقت نشاط و روى آوردن از آنها بهره برید و در زمان سستى و روى گرداندن آنها را رها سازید)).

((همیشه جهت کار را حفظ کنید و مخصوصا به خاطر داشته باشید که باید با نظم و آرامش کاملى کار کنید، از آن چابک سوارى که پیش از مسابقه به اسبش دواى محرکى براى زیاد کردن نیرویش مى دهد، تقلید نکنید، تحریک کم دوام تولید ضعف مفرطى خواهد کرد و اگر این وضع تکرار شود، به زودى منجربه کوفتگى جسم و مصرف نابهنگام نیرو میشود)).⁽³⁾ 

((فشار و سلطه خارج از اندازه اجازه نمى دهد در محیطى عارى از نگرانى و اضطراب که لازمه تجلى سالم شخصیت انسانى است ، عواطف کودکان رشد و نما یابد و در نتیجه گروهى را ((عاصى )) و اکثریت را نادانسته و ناآگاه تابع ((اصل جریزه )) و زور مى سازد، و طلسمى شیطانى و معمایى اهرمنى به وجود مى آورد زیرا کسانى را که تحت فشار زیاد نگاه بداریم ، عموما تابع زور مى سازیم و براى نگاهدارى موجودات تابع زور نیز به ناچار اعمال قدرت و زور لازم است )).⁽⁴⁾ 

پزشکى بود که به مقدسات اسلام توهین مى کرد و برخوردهاى زننده داشت ، با اینکه در محیط اسلامى بزرگ و تربیت شده بود. پس از تحقیق معلوم شد که بیمارى این پزشک از سختگیریهاى پدرش ناشى شده است . مى گفت : پدرم هر صبح با چوب ، بالاى سر من مى آمد و مرا براى خواند نماز صبح بیدار مى کرد، اگر لحظه اى دیر بلند مى شدم ، چوب را به گرده ام مى کشید و بر سر و صورت و بدنم مى نواخت ! به این ترتیب ، وى از اوان کودکى بر اثر برخورد ناصحیح و غیر اسلامى پدر، دچار عقده و بیمارى روانى شده و در سنین بالا باعث آن شده است که وى نسبت به اسلام و مقدسات دین بدبین شود و به آنها جسارت کند.⁽⁵⁾

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1-راز کرشمه ها، 220 - 219. 

2- بحارالانوار، جلد 78، ص 353 و 357 - اعلام الدین ، ص 307 

3- خزان زندگى ، ص 154 - 153. 

4- خانواده در اسلام ، ص 177. 

5- غذایى براى روح ، ص 157.

تقویت حسن دینى کودکان

معمولا سازندگى شخصیت آدمى از چند ماه پس از تولد آغاز مى شود. در این دوره جوهر روان آدمى از ابتلاى به آلودگى پاک است . آموخته هاى کودک در این دوره ، همچون نقشى است که بر سنگ کنده شود، هر چه سن کودک بالا رود، آن صفات همچنان در ذهنش جایگزین و استوار مى شود به طورى که کمتر حاضر است در خود تغییر حالتى بدهد. با توجه به اصل مذکور، خانواده موظف است قبل از آنکه دل تربیت پذیر کودک سخت شود و مطالب گوناگون ، سطح فکر او را اشغال کند، احساسات رقیق و لطیف او را در قالب عقاید صحیح پرورش دهد و با تعلیم مبانى مذهبى تارو پود شخصیت معنوى وى را تقویت نماید. مبادا صاحبان عقاید باطل آراى خویش را به او تحمیل و سپس وى را گمراه نمایند.

پدر و مادر مى توانند با آموزشهایى که از زبان پیشوایان دین نقل شده است ، (دعاها)، رکن ضرورى شخصیت طفل را بسازند زیرا این ادعیه ، مشعلى است که تاریکترین راههاى زندگى را براى انسان روشن مى کند و وجدانها را حساس و بیدار مى سازد و هر نقطه انحرافى را به آسانى به سوى راستى رهبرى مى کند و همچون فرودگاهى است که روان مى تواند از آن اوج بگیرد. ((پدران و مادران باید بدانند که اگر در سالهاى حساس زندگى اصول و مبانى اخلاقى محکمى را در باطنهاى پرصفا و درخشان کودکانشان جاى داده اند، در جوانى همان پایه ها نگهدارشان خواهد بود، و در لحظات بحرانى مانند سدى استوار از سقوط آنان جلوگیرى خواهد کرد)).⁽¹⁾ 

تخم گل کاشتى آخر گل شود 

بر سرش نغمه سرا بلبل شود 

دعاء اطفال امتى مستجاب ما لم یقارب الذنوب .⁽²⁾ 

دعاى کودکان امت من ، تا هنگامى که به گناه نزدیک نشوند، مستجاب است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1-ما و فرزندان (ریموند بیچ )، ص 87. 

2- بحارالانوار، جلد 19، (جزء 2)، ص 40 - صحیفة الرضا، ص 49.

آموزش (ترغیب فرزندان به سوى علم آموزى )

اولیا و مربیان براى رساندن نسل نو به کمال حقیقى خود، باید آنها را به سوى علم آموزى دعوت کنند، چه آنکه و دانش نوربخش خرد، زنده کننده جان آدمى و بهاى نفیس آن است .

اگر در تحصیل علم و دانش کوشش نشود، چه بسا آدمى خود را به بهاى ارزان مى فروشد. بدون معرفت و شناخت آدمى کور است و کور چیزى را نمى بیند تا براى نجات خویش بدان دست یازد و چنگ زند.

قرآن مجید با آوردن بیش از ((150)) بار واژه ((علم )) و بیش از ((770)) بار کلمات برگرفته از آن ، همچنین در 27 آیه با استفاده از جمله ((اعملوا: بدانید)) دعوت صریح به فراگیرى علم نموده است .

این کتاب آسمانى با استفاده از انواع عبارات و لطایف ، آدمى را به سوى معرفت و دانش سوق مى دهد و علم و آگاهى را برترین امتیاز، سودمندترین گنج و کارسازترین نعم الهى برشمرده است .

وجود مردم دانا مثال زر و طلاست 

به هر کجا که رود، قدر و قیمتش ‍ دانند 

بزرگ زاده نادان به شهر وا ماند 

که در دیار غریبش به هیچ نستانند مرحوم علامه طباطبایى فرموده است : علم و دانش واقعى ، آن علم ودانشى است که آدمى را به سوى حق رهنمایى کند، زیرا انسان به وسیله علم به خدا کامل مى شود و از آن به معناى واقعى کلمه سود مى برد و از فقدان و نبود آن علم زیان مى بیند و سایر علوم غیر از علوم الهى مانند مال و ثروت است که در زندگى دنیا از آن بهره مند مى گردد ولى به فناى دنیا فانى مى شود.(1) 

باید دانست که تعلیم مقدمه تربیت است . علم و دانش از راههاى مختلف همچون آموزش ، پرسش ، تجربه ، کثرت مطالعه ، مباحثه بارور مى شود.

راه تحصیل و ازیاد علم ، بدون سؤ ال و پرسش ممکن نیست . زیرا سؤ ال اندوخته اى عملى (افکار تازه و علوم ) دیگران را با ما مرتبط مى سازد و از این طریق نواقص و کمبودهاى ما را بر طرف مى سازد و استعدادها و دانستنى هاى علمى ما را همچون غنچه باز مى کند و به گل مى نشاند و آن را از اجمال به تفصیل در مى آورد و از این طریق عقل و دانش ما را شکوفا مى سازد. العلم خزائن ومفاتیحه السوال .(2) 

امام رضا (علیه السلام ) فرمود: علم گنجینه هاى کمال است و کلیدهاى آن گنجینه ها، پرسش کردن است که این کلید همه درهاى پیشرفتهاى علمى را در برابر انسان مى گشاید.

امید عافیت آنگه بود موافق عقل 

که نبض را به طبیعت شناس ‍ بنمایى 

بپرس آنچه ندانى که ذل پرسیدن 

دلیل راه تو باشد به عز دانایى 

من کان فى طلب العلم کانت الجنة فى طلبه .(3) 

کسى که در طلب علم مى کوشد، بهشت نیز در طلب اوست .

والعلم اجمع لاهله من الاباء.(4) 

علم و دانش فراهم کننده تر است براى اهل علم از نسب پدران .

(آنها که پیوسته با مطالب علمى سروکار دارند. پیوندشان با یکدیگر استوارتر است تا رابطه برادران نسبت به یکدیگر به واسطه پدرانشان ).

شرح حال موفقیت دانشمندانى که به مقصود خویش نایل آمده و شاهد آرزو را در آغوش کشیده اند، به ما مى فهماند که این گروه براى رسیدن به قله رفیع دانش چه رنجها و صدماتى متحمل شده اند و از چه مراحل پرآفت و خطر گذشته اند. این اشخاص براى بارور ساختن استعداد و قواى خود، از طریق سؤ ال و پرسش هر معضله علمى ، آن مانع را از سر راه خود کنار زده و دیگر هیچ چیز آنها را از سیر در خط ترقى باز نمى داشت .

هر کس از نتایج و ثمرات علم و دانش بهره مند شود، هرگز از استعانت جستن از علوم دیگران مستغنى و بى نیاز نخواهد شد زیرا کسى که علم خود را به اندازه اى بداند که دیگر نخواهد از کسى چیزى بیاموزد، هیچوقت به انجام کارى بزرگ نخواهد شد. بر هر جوینده لازم است در آموختن و پرسش مطالب علمى خجالت نکشد و با کمک و مساعدت کسانى که از او باتجربه ترند، چیزهاى تازه اى بیاموزد، کسانى که در اثر تجربه زیاد پخته و خردمند شده اند هم ، همیشه سعى دارند درباره مطالب مهم مرتب سؤ ال کنند.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- تفسیر المیزان ، جلد 17، ص 260 - 258. 

2- عیون اخبار الرضا، باب 3. 

3- میزان الحکمه ، جلد 6، ص 471. 

4-بحارالانوار، جلد 74، ص 175.

احترام نام فرزند

خانواده ها موظفند هرگاه نامهاى اسلام براى فرزندان خود برگزیدند، آن نامها را با عظمت و احترام یاد کنند، همچنین مراتب تکریم و بزرگداشت خود را نسبت به صاحبان آن نامها نشان دهند و بدین طریق ، چنین سنت پسندیده را به دیگران آموزش دهند.

قال على بن موسى الرضا (علیه السلام ): اذا سمیتم الولد محمدا فاکرموه ، واوسعوا له فى المجلس ، ولا تقبحوا له وجها.⁽¹⁾

امام رضا (علیه السلام ) فرمود: هرگاه فرزندى را به نام ((محمد)) نامگذارى کردید، او را گرامى بدارید، در مجلس براى او جا باز کنید و در برابر او چهره درهم نکشید با ترشرویى با او برخورد نکنید.

عن الرضا (علیه السلام ) عن البیه ، عن ابائه (علیهم السلام ) قال : قال رسول الله (صلى الله علیه و آله و سلم ): ما من قوم کانت لهم مشورة فحضر معهم من اسمه محمد او احمد فادخلوه فى مشورتهم الاکان خیرا لهم .⁽²⁾

امام رضا (علیه السلام ) فرمود: رسول اکرم (صلى الله علیه و آله و سلم ) فرموده است : هر گروهى که امورات خود را با مشورت اصلاح کنند و بین آن جمعیت نام ((محمد)) یا ((احمد)) باشد، در صورتى که جمعیت مشورت کننده به احترام این نام راى و نظر آنها را در تصمیم گیرى خود وارد نمایند، سرانجام کارشان به خیر و موفقیت خواهد انجامید.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- بحارالانوار، جلد 110، ص 128. 

2- عیون اخبار الرضا، جلد 2، ص 29 - تفسیر قرطبى ، جلد 3، ص 193.

انتخاب نام نیک براى فرزندان

یکى از حقوق مسلم کودک بر والدین ، انتخاب نام نیک و شایسته براى اوست .⁽¹⁾ اهمیت این موضوع به قدرى است که در متون اسلامى فصل جداگانه اى بنام ((باب الاسماء و الکنى : باب اسمها و کنیه ها))، ((باب التسمیه : باب نامگذارى )) وجود دارد.

پدر و مادر موظفند قبل از به دنیا آمدن فرزند، نام زیبایى را براى او انتخاب کنند که در طول زندگى وى ، سبب احساس عقده و شرمندگیش نشود.

نام و لقب از مظاهر تجلى شخصیت آدمى است ، همانگونه که هر کس ‍ مى خواهد ساختمان طبیعى بدنش موزون و زیبا باشد، همچنین میل دارد تمام مظاهر و پدیده هاى زندگیش از جلوه زیبایى برخوردار باشد، نام و نام خانوادگى یکى از مظاهر مهم زندگى آدمى است . هرگاه نام و فامیل فرد نامناسب و زشت باشد، همواره بین دیگران احساس حقارت مى کند و در مواردى ممکن است آنچنان این احساس روانى در روحیه بدواند که منشا ناکامى هاى فراوانى در آینده باشد.

((کودکى که دچار احساس حقارت است ، وقتى که بزرگ شود، یک رفتار انزواطلبانه اى پیش خواهد گرفت ، یا اقلا نسبت به همنوعانش حس دورى غربتى ایجاد خواهد کرد زیرا وقایع و تجارب دوران کودکى به او فهمانده است که نزدیکى و جوشش با دیگران بوده است که تمسخر و انتقاد را متوجه او ساخته است . کسى که از نزدیکان و همنوعانش کناره جویى مى کند، معنیش این است که از یک احساس حقارتى که مولود تجارب کودکى است ، در عذاب است . از اینرو، بنا به موازین روان شناسى ، هر واقعه و خاطره اى که عزت نفس و غرور ذاتى شخص را ضعیف و معدوم مى کند، عاملى است براى توسعه و تقویت عقده حقارت و وسیله اى که وى را در ردیف اعضاى پریشان حال و ضعیف النفس جامعه در مى آورد)).⁽²⁾ 

استحسنوا اسماءکم فانکم تدعون بها یوم القیامة ، قم یا فلان الى نورک ، قم یا فلان بن فلان ، لانورلک .⁽³⁾ 

نامهاى خود را نیکو گردانید، زیرا در قیامت با همان نام خوانده مى شوید که اى فلان ، فرزند فلان برخیز و به سوى نور خود گام بردار، و اى فلان ، فرزند فلان برخیز که نورى ندارى .

امام رضا (علیه السلام ) فرموده است :

لا یدخل الفقر بیتا فیه اسم محمد، او احمد، او على ، او الحسن ، او الحسین ، او جعفر، او طالب ، او عبدالله ، او فاطمة من النساء.⁽⁴⁾ 

در هر خانه اى که کسى به نام ((محمد)) یا ((على )) یا ((حسن )) یا ((حسین )) یا ((جعفر)) یا ((طالب )) یا ((عبدالله )) و از زنان به نام ((فاطمه )) وجود داشته باشد، فقر و تنگدستى (در آن خانه ) راه نخواهد یافت .

البیت الذى فیه محمد یصبح اهله بخیر ویمسون بخیر.⁽⁵⁾ 

خانه اى که در آن ((محمد)) باشد، اهل آن خانه بامداد و شامگاهشان تواءم با خیر و برکت خواهد بود.

انگیزه هاى انتخاب نامهاى زشت و نامناسب براى فرزندان 

عمل ناپسند پدران و مادرانى که نامهاى زشت و نامرغوب براى فرزندان خود انتخاب مى کنند، مى تواند معلول چند عامل باشد:

1 - ناآگاهى و نادانى پدر و مادر

2 - حس حقارت ((عقده حقارت ))

3 - حس خودباختگى و تجددطلبى

رهبر فقد انقلاب اسلامى ایران ، مرحوم امام خمینى (رحمة الله علیه ) فرموده است :

((از جمله نقشه ها که مع الاسف تاثیر بزرگى در کشورها و کشور عزیزمان گذاشت و آثار آن باز تا حد زیادى به جا مانده ، بیگانه نمودن کشورهاى استعمارزده از خویش و غرب زده و شرق زده نمودن آنان است ، به طورى که خود را و فرهنگ و قدرت خود را به هیچ گرفتند و غرب و شرق ، دو قطب قدرتمند را نژاد برتر و فرهنگ آنان را والاتر و آن دو قدرت را قبله گاه عالم دانستند و وابستگى به یکى از دو قطب را از فرایض غیر قابل اجتناب معرفى نمودند و قصه این امر غم انگیز طولانى و ضربه هایى که از آنان خورده و اکنون نیز مى خوریم ، کشنده و کوبنده است ، و غم انگیزتر اینکه آنان ملتهاى ستمدیده زیر سلطه را در همه چیز عقب نگه داشته و کشورهایى مصرفى بار آوردند و به قدرى ما را از پیشرفتهاى خود و قدرتهاى شیطانیشان ترسانده اند که جراءت دست زدن به هیچ ابتکارى نداریم و همه چیز خود را تسلیم آنان کرده و سرنوشت خود و کشورهاى خود را به دست آنان سپرده و چشم و گوش بسته مطیع فرمان هستیم و این پوچى و تهى مغزى مصنوعى موجب شده که در هیچ امرى به فکر و دانش ‍ خود اتکا نکنیم و کورکورانه از شرق و غرب تقلید نماییم ، بلکه از فرهنگ و ادب و صنعت و ابتکار اگر داشتیم ، نویسندگان و گویندگان غرب و شرق زده بى فرهنگ آنها را به باد انتقاد و مسخره گرفته و فکر و قدرت بومى ما را سرکوب و ماءیوس نموده و مى نمایند و رسوم و آداب اجنبى را هر چند مبتذل و مفتضح باشد، با عمل و گفتار و نوشتار ترویج کرده و با مداحى و ثناجویى آنها را به خورد ملتها داده و مى دهند، فى المثل اگر در کتاب یا نوشته یا گفتارى چند واژه فرنگى باشد، بدون توجه به محتواى آن با اعجاب پذیرفته و گوینده و نوسینده آنرا دانشمند و روشنفکر به حساب مى آورند و از گهواره تا قبر به هر چه بنگریم ، اگر با واژه غربى و شرقى اسم گذارى شود، مرغوب و مورد توجه و از مظاهر تمدن و پیشرفتگى محسوب و اگر واژه هاى بومى خودى به کار رود، مطرود و کهنه و واپس زده خواهد بود. کودکان ما اگر نام غربى داشه باشند، مفتخر و اگر نام خودى دارند، سر به زیر و عقب افتاده اند. خیابانها، کوچه ها، مغازه ها، شرکتها، داروخانه ها، کتابخانه ها، پارچه ها و دیگر متاعها هر چند در داخل تهیه شده ، باید نام خارجى داشته باشد تا مردم از آن راضى و به آن اقبال کنند. فرنگى مآبى از سر تا پا و در تمام نشست و برخاستها و در معاشرتها و تمام شئون زندگى موجب افتخار و سربلندى و تمدن پیشرفت و در مقابل آداب و رسوم خودى ، کهنه پرستى و عقب افتادگى است ...))⁽⁶⁾ 

استاد بزرگوار مرحوم شهید مطهرى فرموده است :

یک عیب بزرگ که در ما ملت ایران وجود دارد، این است که به اندازه اى که ما در مقابل لغات و عادات اجنبى تسلیم هستیم ، هیچ ملتى تسلیم نیست .

به عکسهایى که در کتابهاى تاریخ علوم هست ، نگاه کنید، مى بینید دانشمندان درجه اول هند با همان عمامه و لباس خودشان هستند.

((نهرو)) که یک سیاستمدار بزرگ و یک وزنه جهانى بود، با همان لباس ‍ هندى در همه جا حرکت مى کرد، بلندى و کوتاهى لباس و یا سفید و سیاه پوش اهمیت ندارد، اما این که آن دانشمند عمامه خودش را سرش ‍ مى گذارد و یا نهرو با آن شلوار سفید و گشاد و پالتوى مخصوص همه جا میرود، مى خواهد به همه مردم دنیا بگوید که من هندى هستم و باید هندى باقى بمانم .⁽⁷⁾ 

سنت عرب در نامگذارى 

در زمان جاهلیت رسم بود که اعراب فرزندان خود را به نامهاى درندگان و گزندگان نامگذارى مى کردند و با این کار مى خواستند در دل دشمن رعب و وحشت ایجاد کنند.

((ابن القیم )) در کتاب ((مفتاح دارالسعاده )) مى نویسد:

عرب در انتخاب اسامى به چند جهت و هدف توجه داشت :

1 - تفاءل پیروزى بر دشمن : به همین جهت گروهى نام فرزندان خود را ((غالب : پیروز))، ((غلاب : بسیار پیروز))، ((ظالم : ستمگر))، ((مقاتل : کشتارکننده ))، ((معارک : جنگجو)) مى نهادند.

2 - تفاءل به قدرت و صلابت : گروهى نام فرزندان خود را از نام اشیى سخت و مقاوم انتخاب و اقتباس مى کردند:

مانند: ((حجر))، ((صخر))، ((جندل )) که معناى آنها انواع گوناگون سخت است .

3 - ترساندن دشمن و ارواج موذیه و اجنه : اسامى ((کلب ))، ((ثعلب ))، ((ضب ))، و... که اسامى حیوانات است و به همین جهت مربوط مى باشد.

4 - معتقدات و بت پرستى : چنانچه اسامى ((عبدود))، ((عبدالعزى ))، ((عبدمناف )) و امثال آن ، به پرستش اصنام و ود و عزى و منات مربوط است .⁽⁸⁾ 

عن احمد بن هیثم عن الرضا (علیه السلام ) قال : قلت له لم یسمى العرب اولادهم بکلب وفهد ونمر و اشباه ذلک ؟

قال : کانت العرب اصحاب حرب وکانت تهول على العدو باسماء اولادهم ... .⁽⁹⁾

((احمد بن هیثم )) از امام رضا (علیه السلام ) سؤ ال کرد: چرا اعراب ، فرزندان خود را به نامهاى سگ ، یوز، پلهنگ و نظایر آن نامگذارى مى کردند؟

حضرت در پاسخ فرمود: عربها مردان جنگ و نبرد بودند، این اسمها را روى فرزندان خود مى گذاردند تا هنگام صدا زدن فرزندانشان ، در دل دشمن ترس و وحشت ایجاد کنند و اینگونه اسمها براى آنان هیبت و شجاعت محسوب شود.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1-نام نیک براساس سه معیار شناخته مى شود: (1) شرع ، (2) عقل سلیم ، (3) عرف صحیح و مطلوب اجتماع . نخستین عطا و بخشش پدر و مادر نسبت نسبت به فرزند، اسم خوب است که براى او انتخاب مى کند. مناسبترین نامها، نامى است که معناى بندگى خدا را داشته باشد و برترین آنها، نام انبیاست ، زیرا آن بزرگواران مجموعه اى از صفات عالى انسانیت و نمونه هاى بارز انسان کامل بوده اند. 

2- عقده حقارت ، ص 6. 

3- عدة الداعى ، ((ابن فهد))، ص 78. 

4-بحارالانوار، جلد 101، ص 131. 

5-وسائل الشیعه ، جلد 15. ص 127. 

6-صحیفه انقلاب ، ص 15. 

7- حماسه حسینى ، جلد 1، ص 168. 

8- جاهلیت و اسلام ، چاپ نهم ، ص 627. 

9- وسائل الشیعه ، جلد 5، ص 115.

مراقبتهاى ویژه مادر در ایام بارداى از فرزند

عن الحسن بن الجهم : قال : سمعت اباالحسن الرضا (علیه السلام ) یقول : قال : ابوجعفر (علیه السلام ): ان النطفة تکون فى الرحم اربعین یوما، ثم تصیر علقة اربعین یوما، ثم تصیر مضغة اربعین یوما، فاذا کمل اربعة اشهر، بعث الله ملکین خلاقین ، فیقولان : یا رب ما تخلق ذکرا او انثى فیؤ مران . فیقولان یا رب شقیا او سعیدا فیؤ مران ، فیقولان : یا رب ما اجله وما رزقه ، وکل شى ء من حاله وعدد من ذلک اشیاء ویکتبان المیثاق بین عینیه ، فاذا اکمل الله له الاجل بعث الله ملکا، فزجره زجرة فیخرج وقد نسى المیثاق ، فقال الحسن بن الجهم : فقلت له : افیجوزان یدعو الله فیحول الانثى ذکرا والذکر انثى ؟ فقال : ان الله یفعل ما یشاء.⁽¹⁾

حسن بن جهم گوید: از امام هشتم شنیدم که فرمود:

امام ششم فرمود: نطفه در رحم چهل روز مى ماند، سپس چهل روز علقه مى شود، پس چهل روز مضغه مى شود، وقتى چهار ماهه شد، دو فرشته مى آیند، پس عرض مى کنند: پروردگارا مرد شود یا زن ؟ پس خداوند فرمان مى دهد، عرض مى کنند: شقى است یا سعید؟ پس فرمان مى رسد. عرض ‍ مى کنند: چیست اجلش و رزقش و احوالش و امور دیگر و همه را بین دو چشمانش مى نویسند. پس چون مدتش به پایان مى رسد، فرشته اى مى آید و او را زجرى مى دهد و کودک به دنیا مى آید.

حسن بن جهم پرسید: آیا مى توان از خداوند خواست که پسر، دختر شود و دختر پسر شود؟

حضرت فرمود: خداوند آنچه بخواهد، انجام مى دهد.

الامام الرضا (علیه السلام ): جف القلم بحقیقة الکتاب من الله بالسعادة لمن آمن واتقى ، والشقاوه من الله تبارک وتعالى لمن کذب وعصى .⁽²⁾ 

امام رضا (علیه السلام ) فرمود:

از سوى خداوند تبارک و تعالى قلم قضا جریان یافته و سعادت و کامیابى را براى اهل ایمان و تقوا و شقاوت و بدفرجامى را براى دروغگو و متخلف از فرمان الهى ، مقرر داشته است .

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- کافى ، جلد 6، ص 13. 

2- قرب الاسناد، ص 355 - بحارالانوار، جلد 5، ص 154.

دقت در امر تغذیه براى زنان باردار

اطعموا حبالاکم اللبان فان یکن فى بطشها علام خرج زکى القلب عالما شجاعا وان یکن جاریة حسن خلقها وخلقتها.⁽¹⁾ 

به زنان باردار ((کندر)) بدهید که اگر آنچه در رحم دارند، پسر باشد تیزهوش و دانشمند و دلیر خواهد بود و اگر دختر باشد. اخلاق و اندامش ‍ زیبا گردد.

اطعموا حبالاکم اللبان ، فان یکن فى بطنهن غلام خرج ذکى القلب ، عالما، شجاعا، و ان یکن جاریة حسن خلقها وخلقها وعظمت عجیزتها وحظیت عند زوجها.⁽²⁾ 

به زنان باردار ((کندر)) بدهید که اگر جنین پسر باشد، پاکدل و دلیر گردد و اگر دختر باشد، ساختمان جسمى و روحى او نیکو گردد و کپلهاى او بزرگ شود و در نزد شوهر ارجمند باشد.

عن ابى الحسن الرضا (علیه السلام ) اکل الرمان الحلو یزید فى ماء الرجل ویحسن الولد.⁽³⁾

امام رضا (علیه السلام ) فرمود: خوردن انار شیرین ، آدمى را در امور جنسى نیرومند نموده و در زیبایى فرزند تاثیر فراوانى دارد. عن الرضا (علیه السلام ): علیکم باکل بقلة الهندباء، فانها تزید فى المال والولد، ومن احب ان یکثر ماله وولده فلیدمن اکل الهندباء.⁽⁴⁾

امام رضا (علیه السلام ) فرمود: بر شما باد به خوردن دانه هاى ((کاسنى )) زیرا خوردن آن ، در ((تکثیر مال )) و ((تکثیر اولاد)) موثر است و هر کس ‍ خواهان ازدیاد مال و اولاد باشد. پیوسته از ((کاسنى )) استفاده کند.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- سفینة البحار، جلد 2، ص 341. 

2- مکارم الاخلاق ، باب 9، فصل 13. 

3- فروع کافى ، جلد 6، ص 355، حدیث 17 

4- بحارالانوار، جلد 104، ص 81، حدیث 21.